Van wandelbos naar lanceerplaats
Het Rijsterbos , een geliefd wandelbos in Gaasterland , werd op een dag verboden gebied ! Grote camouflagenetten werden aan de ingang van het bos opgehangen. Niemand had ook maar iets in de gaten van wat zou gaan gebeuren…
Het zou een periode worden die zijn weerga niet kende. Gaasterland moest zich in oorlogstijd , net als de rest van Nederland, ook houden aan de Duitse verordeningen. Verschillende Joodse gezinnen zaten hier ondergedoken. Veel mensen uit het westen zochten voedsel en een tijdelijk onderkomen. Er waren niet veel plaatsen waar permanent Duitse troepen waren gelegerd . Een uitzondering was het radarstation Kamp Sondel .
In de herfst van 1944 kwam daar ineens het Rijsterbos bij. Dit werd de plaats om de V2 ,een vernietigingsraket, te lanceren richting Londen en Antwerpen. Op 23 september zag getuige Luitzen Schaap uit Rijs Duitse militairen in vrij grote getalen met auto’s en materialen in zijn omgeving verschijnen.
Het was op maandag 25 september 1944 rond 19.00uur dat de bewoners van Rijs en omstreken werden opgeschrikt door een intens donderend lawaai. Niemand wist eerst wat dit te betekenen had. Het was het geluid van de eerste gelanceerde V2 met als doel om zoveel mogelijk schade in Engeland aan te brengen.
Er zouden nog 75 volgen. De Lehr- und Versuchsbatterie 444, een van de meerdere lanceereenheden onder algehele leiding van ss generaal Kammler, werd in voorgaande nachten in het geheim vanuit de V2 lanceerplaats te Serooskerke op Walcheren verplaatst naar het Rijsterbos.De geallieerden rukten in Operation Market Garden zo ver op naar het noorden dat het de Duitsers te heet onder de voeten werd.
Batterie 444 was vanaf het begin in het v2 lanceerprogramma de best getrainde eenheid bestaande uit technici, werktuigbouwkundigen en soldaten. Ze werden opgeleid in Peenemünde en moesten later ook in Heidelager, Polen, units mede opleiden om de V2 te lanceren. De batterie stond enkele maanden onder bevel van Hauptman Jürgen Müller een Pool die in het burgerleven electrotechnisch ingenieur was.
Zo’n 400 militairen werden in Gaasterland verdeeld over een aantal gebouwen: Hotel Jans en Hotel Rijsterbos maar ook in de villa van de Boerenschool (later bekend als Medisch Kinderhuis Mooi Gaasterland) en particuliere huizen (zie lijsten) in de omgeving van Rijs. Een gedeelte kreeg een plaats in hotel-café Kippenburg en de naastgelegen boerderij van Botte Schotanus . De Duitsers verplichtten de omwonende mensen mee te werken om de militairen te huisvesten.
Op een zondag, zo vertelde Doekele Dijkstra, werden er 3 houten barakken bij de boerderij van zijn ouders aan de Mientwei nr. 1 geplaatst. Drie families, Visser, van der Wal en Bosma uit Rijs hebben hier ( ze noemden het “yn it hôf “) hun toevlucht gezocht.
Onderkomens van Lehr- und Versuchsbatterie 444
De aanvoerroutes
Het station van Heerenveen was de plaats waar de eerste serie raketten van de trein met een mobiele 16 tons kraan op de vidalwagens werden getakeld. De locomotief met wagons waren gecamoufleerd om de vijand zo veel mogelijk te misleiden.
De raketten werden vanuit Heerenveen via St.Nicolaasga ,Sloten naar Balk getransporteerd. Het Haskeplein was soms een tijdelijke parkeerplaats . Na een moeilijk manouvreermoment op de Raadhuisbrug ging het linksaf via de van Swinderenstraat richting Kippenburg.
Ook op het station van Sneek werden V2’s op vidalwagens getakeld. Van daaruit ging de route via Hommerts, Jutryp en Woudsend naar Balk via de Wilhelminastraat.
Hans van der Veer woonde in die straat en weet het nog best ; “In het donker kwamen de colonnes ons huis voorbij. Soms als Engelse jagers gespot werden dan doken de Duitse soldaten snel achter huizen en hagen. Ik heb verschillende raketten in de verte uit het Rijsterbos zien opstijgen “.
Bij Teernstra moest een scherpe bocht naar rechts gemaakt worden om op de Van Swinderenstraat richting Kippenburg te komen . Een keer sneuvelde er een raam op de hoek bij Teernstra.
Lees hier een getuigenverslag van Wisse de Jong uit Balk.
Technisch station Kippenburg
Het hele transport van de vidalwagens met V2 raket vond zo veel mogelijk plaats in de schemering maar ook overdag zag men wel “sigaren” passeren. Enkele plaatsen zoals het park bij Thabor in Sneek en het Haskeplein in Balk fungeerden als tijdelijke schuilplaats. De brandstof, vloeibare zuurstof en alcohol, en ook de explosieven werden apart per auto aangevoerd.
Vanaf de Houtdyk moesten ze over de stenen boogbrug van de Luts om bij Kippenburg te komen. Het was een vrij smalle brug die voor manouvreerproblemen zorgde. Nu nog zijn de beschadigingen te zien.
Achter de voormalige kippenboerderij was een veldmagazijn ingericht waar gespecialiseerd personeel klaar stond om de raketten en andere materialen te ontvangen. Vervolgens werden verschillende tests uitgevoerd op de aandrijfsystemen ,de stuurinrichting, de alcoholtank en bedrading . Op deze locatie werd ook het 1000 kg zware explosief gemonteerd.
Ooggetuigeverslag van het vervoer van V2 door Marten de Boer.
Door getuigenverklaringen uit de wijde omtrek krijgen we een beeld van wat er zoal gaande was. Ook meester Twerda , een onderwijzer uit Bakhuizen schreef een stukje in de “Stim fan Fryslan ” van 20 juli 1945. Soms spreekt men elkaar tegen….
Onzichtbaar
In de boerenschuur van de familie Keulen stond een Duitse radiowagen voor iedereen onzichtbaar. Waarschijnlijk stond deze radiowagen in contact met de commandowagen in het Rijsterbos. Van de commandant kreeg men opdracht om de volgende raket richting Rijsterbos te transporteren. De raket werd tijdelijk geparkeerd waar nu de snackbar is gelegen. Zo gauw de opdracht was gegeven werd begonnen met het vullen van tankauto’s met water uit de Rijstervaart. Dit water werd gebruikt om de bomen, de zo belangrijke camouflage , rondom de lanceerplaats nat te houden tijdens de lancering. Vanaf de weg was er niets dan een groot camouflagenet te zien, dat tussen twee bomen in het bos was gespannen.
Mislukte lanceringen
Drie keer ging het mis tijdens de lancering. Op zaterdag 30 sept vlakbij het Vredestempeltje. Het Tempeltje werd verwoest en is op de inslagplaats , de huidige plaats , weer opgebouwd. Woensdag 11 oktober boorde een raket zich vlak naast de Griene Leane in het bos. Op donderdag 19 oktober ging het weer mis en explodeerde de raket in het bos naast de Middenleane. Zie kaartje.
De Duitsers besloten ondanks dat ze Londen nu niet konden bereiken zoveel mogelijk schade aan te brengen . De dorpjes Norwich en Ipswich ,vlakbij Londen werden doelwit. De 49 raketten hadden echter geen menselijke slachtoffers gemaakt . Er waren wel dieren geraakt en er was materiele schade. Een lijst met geraakte doelen vindt u op de site van Jan Geert Vogelzang : Gaasterland in WOII , klik hier.
Op 13 oktober 1944 werd een ander doel gekozen : de havenstad Antwerpen , de plaats die al door de geallieerden was terugveroverd .In deze stad zijn honderden slachtoffers gevallen. Een uitgebreid verslag door dhr. P.Serrien vindt u hier.
Op 14 oktober 1944 werden de regels in Rijs en omstreken aangescherpt ; naast de avondklok en verduistering van ramen kwam er een regel dat iedereen ’s avonds als gezin met eventueel inwonenden thuis moest zijn . Alle namen van de inwonenden moesten zichtbaar zijn op een bordje of stevig stuk papier.
Die onzichtbaarheid blijft een intrigerend punt. Op luchtfoto’s van de RAF is niets maar dan ook niets te zien van al die legervoertuigen en activiteiten. De Duitsers kozen de juiste momenten; vooral bij duisternis en ook de Gaasterlandse bossen waren ideaal om zaken te verstoppen. Je kunt je ook afvragen of er iemand een radioverbinding met Engeland had. Dan kon immers mooi de locatie worden doorgeseind. Geheim agenten zijn er wel geweest in Gaasterland maar net niet op dat moment.
Pas tijdens de laatste lanceringen hebben de Engelsen kruispeilingen kunnen maken waarmee ze de vermoedelijke lanceerplaats traceerden. Er waren ook verkenningsvluchten uitgevoerd welke niet onopgemerkt bleven door de Duitsers.
Toen negen Engelse jagers , van het type Hawker Tempest , van no.274 Squadron RAF met zware mitrailleurs het Rijsterbos onder vuur namen was Batterie 444 net een dag daarvoor uit Gaasterland verdwenen richting een nieuwe basis bij Den Haag. Het was toen zaterdag 21 oktober 1944. Een verslag is gevonden door Gerard Woltjer en is vertaald door Aletta Stevens . Zie document. en de vertaling.
Het bos was ondanks het nat houden van de bomen vóór de lanceringen erg beschadigd. Het zag er zwartgeblakerd uit. Dit kwam de bewoners van Rijs later wel goed uit ; ze konden het hout goed gebruiken in de vreselijk koude winter( de hongerwinter). De Duitsers lieten verder geen bewijsmateriaal achter.
Enkele waarnemingen van het vertrek van de lanceerploeg zijn in die tijd genoteerd in een soort “verkenningsrapport” door meester Sijtze Bakker uit Idskenhuizen onder St.Nicolaasga . Bakker was lid van de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers.
Gaasterland ontkomen aan een ramp…
Een bijzonder feit wat op een van de laatste dagen van het verblijf van batterie 444 in het Rijsterbos speelde was het volgende; op de dag voor het vertrek kregen ze bezoek van de hoogste commandant ss generaal Kammler ! Hij inspecteerde de eenheid en gaf naast de order om te verkassen naar Den Haag de order om 500 inwoners van Rijs en omstreken te fusilleren!! Batterijcommandant Müller zou te weinig bloed hebben gezien. Bovendien zou de bevolking informatie aan de vijand kunnen geven . Toen Kammler was vertrokken , besprak Müller dit met zijn officieren. Hoe haalde Kammler het in zijn hoofd om zo’n order te geven!! Müller had aan het oostfront gevochten en genoeg bloed gezien en over de bevolking van Gaasterland niets dan goeds. Die had zich juist heel goed gedragen. Hij besloot de order , gegeven door een SS generaal ! ,niet uit te voeren. Daar was veel moed voor nodig ! Een aantal weken later kreeg Müller de hoogste onderscheiding die een officier kon krijgen; het gouden Duitse Kruis omdat hij een bijzonder ervaren V2 expert was.
In december 1944 zat Müller met zijn officieren in een vertrek in den Haag te wachten op een nieuwe zending V2 raketten. Ze waren op hun manier aan het chillen; Müller achter de piano en de rest aan de drank. Ineens kwam Kammler binnen ,die ontzettend naar Müller uitviel; wat hij niet in z’n hoofd haalde om piano te gaan spelen en zich te bezatten. Hij werd direct uit zijn functie ontslagen en overgeplaatst naar een opleidingsinstituut in Duitsland.
Om de meedogenloosheid van Kammler nog eens te illustreren ; in het Sauerland bij Warstein gaf hij ook zo’n order om mensen te fusilleren. Daar zijn toen 208 dwangarbeiders vermoord!! (bron; naar het verhaal genoteerd door Luitenant Walter Klein , een officier die veel met Müller heeft samengewerkt.)Hier een korte documentaire over het onderzoek in het Arnsburger Wald.
Voor een lijst met lanceringen vanaf Rijs verwijzen we naar de site Gaasterland in WOII van J.G.Vogelzang.
De inzet van de V2-raketten heeft weinig invloed gehad op de uitkomst van de oorlog. Hoewel het veel schade aanrichtte, was het niet genoeg om de geallieerde vooruitgang te stoppen. Na de oorlog werd de technologie achter de V2-raket door verschillende landen verder ontwikkeld, waaronder de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie.
Om een indruk te krijgen van het in gereedheid brengen en lanceren van een v2, zie dit filmpje
Op deze site staat meer informatie over de ontwikkeling van de v2 in al zijn facetten : v2rocket.com