Luchtwachttoren Oudemirdum

Gaasterland had en heeft belangrijke herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Monumenten uit akelige perioden, maar wel belangrijke bouwsels die de geschiedenis heel tastbaar maakten en maken. Bij Sondel lag een bunkerkamp en bij Oudemirdum staat nog steeds een luchtwachttoren.

De bunkers bij Sondel zijn lange tijd als vakantieverblijven gebruikt, nadat ze met vrolijke kleurtjes van hun grimmige karakter waren ontdaan. De half in de grond gebouwde manschappenonderkomens hoorden bij de radarpost Eisbär . De afbraak heeft in 2003 plaatsgevonden. Slechts twee bunkers zijn overgebleven.

De luchtwachttoren staat als herinnering aan de Koude Oorlog nog wel trots bij Oudemirdum aan het Huningspaed bij het Jolderenbos. De luchtwachttorens zijn overal in Nederland geïnstalleerd om vijandige vliegtuigen op te merken, die lager zouden kunnen vliegen dan de toenmalige radar waar kon nemen. Er was een speciale dienst voor in het leven geroepen: het Korps Luchtwacht Dienst, kortweg de KLD. De bemanning, min of meer vrijwilligers, verklaarden de lettercombinatie als: kijken-luisteren-doorgeven. De dienst bestond al voor de oorlog, maar is vanaf het begin van de jaren-vijftig pas goed georganiseerd. Toen verrezen ook de karakteristieke luchtwachttorens. Soms kon de wacht op bestaande torens worden ondergebracht, zoals in Leeuwarden en Sneek en op de boswachttoren in Appelscha. Speciale torens zijn gebouwd bij onder meer Ried, Engelum, Minnertsga, Oosterlittens, Grou en ook bij Ypecolsga en Oudemirdum.

 

Vanaf de torens moesten de waarnemingen volgens een vaste procedure doorgegeven worden naar een centrale, in Friesland naar een bunker onder de Prinsentuin in Leeuwarden. Daar zaten vrijwilligsters, de plotsters, rond een plottafel om de bewegingen in de lucht in kaart te brengen. Op het balkon eromheen zat de gevechtsleiding die zo het overzicht had en beslissingen tot actie kon nemen. In 1968 is de KLD opgeheven. De Koude Oorlog was nog niet gedaan, maar de waarnemingstechnieken waren verbeterd en de organisatie werd, ondanks de bescheiden vergoedingen voor de vrijwilligers, te duur geacht. In de jaren die volgden zijn veel torens afgebroken. Sommige kwamen in particuliere handen. Zo heeft die van Grou het nog lang volgehouden en ook heeft er in het vlakke land bij Ried tot in de jaren-tachtig nog een vrij lage toren gestaan.

De luchtwachttoren aan het Huningspaed bij Oudemirdum is de enige toren van het Raat-systeem in Friesland die de sloophamer heeft overleefd. Met een lengte van ongeveer veertien meter was het de hoogste van de provincie. En dan kwam hij ook nog op de hoogste plek van Gaasterland, die liefst 12,7 meter hoog is. De waarnemers van toen en de huidige bezoekers kijken dus over de vroegere Zuiderzee uit vanaf een hoogte van ongeveer dertig meter. Jarenlang is de toren eigendom van de gemeente geweest, totdat enkele Oudemirdumers de verantwoordelijkheid overnamen. Het is een monument met een spannende geschiedenis en is nu een prachtige bestemming voor ontspanning.

De torens waren solide, modern functioneel ogende uitkijkposten op zware funderingen. Ze zijn in de jaren 1952-1954 soms gemonteerd door de Meteoor uit Rheden maar meestal door Schokbeton uit Kampen, dat ook de betonelementen leverde.

Ze zien er heel zakelijk, rationeel uit. Het open betonraster werd het Raat-systeem genoemd, naar bijenraten, al is het patroon niet zeshoekig maar vierkant. Om bovenin de toren een schuilplek bij slechte weersomstandigheden te krijgen, konden de vierkante gaten dicht worden gezet met stoeptegels. Aan de onderzijde van de torens gebeurde dit eveneens om kwajongens te beletten de torens aan de buitenzijde te beklimmen. (tekst van Peter Karstkarel)

Het RAAT-systeem was een idee van een uit Mildam afkomstige architect Marten Zwaagstra. Na een loopbaan bij verschillende overheidsinstellingen, begint hij na de oorlog voor zichzelf.  In de jaren vijftig richt hij de samen met Schokbeton uit Kampen, de N.V Raatbouw op en bouwt onder andere de luchtwachttorens bestaande uit prefab gewapend betonnen elementen in het Raat-systeem. Het elementensysteem was niet alleen ontwikkeld voor de torenbouw, maar ook voor schuren en huizen. Schokbeton heeft enige jaren een fabriek in Dar es Salaam gehad en in Afrika woningen van dit constructiesysteem gebouwd.

Marten Zwaagstra werd geboren in Mildam op 15 augustus 1895  was een Nederlands architect en ondernemer. Hij was een zoon van de landbouwer Meint Zwaagstra en Antje Baukema. Van 1909-1912 volgde hij de Ambachtschool in Heerenveen. In 1920 ontving hij het diploma bouwkunde en het diploma gewapend beton constructeur van de mts in Leeuwarden. In 1923 volgde het diploma waterbouwkunde. Hij was lid van de Friese Bouwkring. Op 26 augustus 1926 huwde hij met Ynske Zwerver. In 1936 was hij architect van de monumentale woning voor zijn ouders in Mildam. Zwaagstra overleed in Katwijk aan Zee op 31 juli 1988

Zijn zoon Ir Meint Zwaagstra heeft een boekwerk ingericht over het leven en werk van zijn vader Marten Zwaagstra. Het boekwerk en een groot deel van het nagelaten werk van Zwaagstra berust bij Tresoar,  

Uitgebreide informatie over het netwerk van Luchtwachttorens in Nederland is te vinden onder de onderstaande knoppen. De informatie verschijnt in een nieuw tabblad.