Watergeuzentocht - Geschiedenis van Gaasterland

Vaartocht door het gebied van de Verzetsgroep Watergeuzen in de 2e Wereldoorlog

Een verzetsgroep uit de omgeving van Balk had in de Tweede Wereldoorlog het gebied langs de Luts vanaf het Slotermeer als ‘werkgebied’. Zij kozen daarom voor de naam Watergeuzen.

De groep bestond uit Jan van der Heide, Hendrik Veltman, Pier de Jong, Johannes van der Werf, Auke Prins, Hein Knück, Thijs Dijkstra, Bauke van Hout, Jaap de Jong, Hendrik Koopmans, Pier de Jong, Sibbele Hoekstra en Brugt Groenhof.

Vanaf het Slotermeer varen we de Luts in. Na korte tijd zien we rechts deze boerderij. Achter deze boerderij ligt nog steeds een open ruimte waar in de oorlog vliegtuigen wapens konden droppen. Er was tweemaal een poging en beide keren ging het mis. De ene keer vanwege een verkeerd sein vanaf de grond. De andere keer kwam het vliegtuig gewoon niet opdagen

We varen verder
Aan de rechterkant zien we de machinefabriek van Spaans Babcock die gespecialiseerd is in de verwerking van afvalwater. Rechts van de fabriek, waar nu de parkeerplaats is, stond in WO2 een gemeenteloods. Daarin werden wapens van de Watergeuzen in kano’s opgeslagen. Bij gevaar konden ze de wapens met die kano’s snel afvoeren
Deze wapens waren afkomstig van droppings buiten Gaasterland en kwamen via allerlei contactpersonen uiteindelijk in Balk terecht. Jeen Hornstra uit Wijckel en Yde B. IJntema moesten dat met hun leven bekopen en werden daarvoor gefusilleerd.

Op het terrein van de huidige machinefabriek Spaans Babcock boorde op maandag 24 juli 1944 een drie persoons Messerschmitt zich met de neus in de grond. Het vliegtuig was neergeschoten door een Mosquito van de Royal Air Force. Een daar gelegen loods vloog in brand, maar de brandweer van Balk kon de brand snel blussen. De 25-jarige Duitse piloot Heinrich Karl Lahmann kwam met een parachute hard neer in een weiland en brak zijn been. Hij had wel kans gezien om enkele lichtkogels af te schieten. Mensen uit Balk gingen naar hem op zoek, omdat ze dachten dat het ging om een Engels vliegtuig. Geschrokken van de verwensingen in het Duits die ze te horen kregen, deed besloten ze om weer naar huis te gaan. De piloot werd later opgehaald door militairen uit het radarstation Eisbär in Sondel
De cockpitkap van het Duitse toestel werd nog dezelfde dag gevonden bij Trophorne. Het 2e bemanningslid onderofficier Günther Bouda – 21 jaar – werd gezond en wel aangetroffen in Balk. Hij verklaarde dat het toestel niet door Engelsen was neergeschoten, maar dat de oorzaak lag in een technisch mankement. Bouda liet verder weten dat dit zijn vierde parachutelanding was. De radiotelegrafist en onderofficier Willi Huxsohl, 21 jaar, was bij het neerkomen door de voorruit naar buiten geslingerd en met zijn hoofd tegen een muur geslagen, waardoor hij dodelijk werd geraakt. Hij werd eerst begraven in Leeuwarden.

Op de kade voor de huidige machinefabriek was tijdens de oorlog een laad- en loswal. Op 9 december 1940 werd daar voor het eerst hooi gevorderd door de Duitsers. De Duitse Wehrmacht was aanwezig, want het dreigde danig uit de hand te lopen vanwege de woedende boeren. De boeren kregen wel een vergoeding voor hun hooi.
Een rustend veehouder en tevens oud-wethouder was ingezet als bemiddelaar tussen de boeren en de Duitsers. De boeren waren ook woedend omdat hun tegelijkertijd was meegedeeld dat er uiterlijk 28 februari 1941 een vordering van vee zou komen door de Duitsers. De Duitsers waren bij iedere hooivordering aanwezig. Op de loswal stond een hooipers voor het ingeleverde hooi. Die hooipers werd in 1944 in brand gestoken door de illegaliteit.

Na een eindje varen ziet u een straat naar rechts. Het begin van deze straat heet De Warren en krijgt daarna de mooie Friese naam Pypsterstikke. Aan die straat stond in de oorlog een elektriciteitshuisje. Jan van der Heide was Watergeus en ook elektricien. Hij verstopte wapens achter de elektriciteitskabels. Daar durfden de Duitsers niet te zoeken.

Bij de brug is rechts de kledingzaak van Steegenga. Rechts hiervan is een klein deurtje. Want achter het pand ernaast was het Lokaal voor Christelijke Belangen. Van 29 juni tot half september 1944 zat hier een groep van ongeveer 30 landwachters. Van 25 september tot 20 oktober 1944 zaten er Duitse soldaten die betrokken waren bij de V2-lanceringen vanuit het Rijsterbos. In januari en februari 1945 werden hier Limburgse vluchtelingen opgevangen.
Vanuit Balk werden de havens van Lemmer en Stavoren gecontroleerd en de omgeving van Balk in de gaten gehouden door middel van razzia’s. Onderduikers zoals Leendert van Zandbergen en Joop Schweitzer werden de dupe van deze razzia’s en vonden de dood.

Benjamin H. Steegenga was eigenaar van deze nog steeds bestaande kledingzaak. Hij speelde een belangrijke rol als verzetsstrijder in de oorlog. Van 1942 tot aan het einde van de oorlog was hij dagelijks bezig met verzetsactiviteiten. Hij gaf Joden en tewerkgestelden een onderduikadres. Zelfs een Duitse deserteur wist hij een onderduikadres te geven. Hij zorgde voor bonkaarten voor deze mensen. Hij coördineerde het verzet in Gaasterland. Na de oorlog eerde Gaasterland hem door een straatnaam in Balk naar hem te vernoemen.

De verzetsgroep Watergeuzen plaatste ’s avonds in de laatste jaren van de oorlog spijkers tussen het wegdek van de brug waar u onderdoor bent gevaren. Het militaire verkeer dat ’s avonds en ’s nachts over de brug reed kreeg lekke banden. ’s Morgens vroeg werden de spijkers weer weggehaald. Geen Duitser wist hoe je toch steeds lekke banden kreeg als je in het donker over de brug reed.

Als u naar links kijkt ziet u het oude Raadhuis uit 1615. In dit gebouw zaten het politiekorps en de gemeenteambtenaren. In de benedenzaal van dit Raadhuis is de Cultuurhistorische Vindplaats van het Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân gevestigd en aan de overkant is vandaag de dag de bibliotheek te vinden. In de oorlog zat daar het distributiekantoor. De gemeenteambtenaren en de ambtenaren van het distributiekantoor werkten goed samen in het verstrekken van extra bonnen en bij het vervalsen van persoonsbewijzen. Ook de politie werkte goed mee in het dwarszitten van de Duitse bezetters. Groepscommandant Wietze Hoving gaf van te voren altijd even een berichtje als hij iemand moest ophalen. Meerdere keren schreef hij in zijn rapport: “Niet aangetroffen. Was op de fiets in oostelijke richting vertrokken.”
Baron Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg was van 1934 tot 1964 burgemeester van Gaasterland. Hij woonde aan de Raadhuisstraat rechts naast het raadhuis. Van 17 april 1945 tot 1 mei 1946 was hij tijdelijk uit zijn ambt gezet om zijn oorlogsactiviteiten te controleren. Dat gebeurde bij alle burgemeesters die tijdens de oorlogsjaren onafgebroken burgemeester waren geweest. De Gaasterlandse bevolking stuurde 1200 adhesiebetuigingen naar de Commissaris van de Koningin. Schwartzenberg kon terugkeren. Als eerbetoon is een straat in Balk naar hem genoemd.

In de Dubbelstraat naast het Raadhuis stonden de pakhuizen van een levensmiddelenorganisatie. De eigenaren brachten hier in totaal 75 Joden tijdelijk onder, om ze later weer onder te brengen bij particulieren. (foto www.langsdeluts.nl)

Plaquette, aangebracht aan de zijkant van het oude raadhuis in Balk ter herinnering aan hen die omkwamen in oorlogshandelingen.

Aan de Dubbelstraat ligt het Haskeplein. Aan dat plein stond vroeger de openbare lagere school. Hier werden op de bevrijdingsavond van 17 april 1945 massaal het Wilhelmus en andere liederen gezongen. Canadese soldaten zorgden voor volksdansjes zoals de “Hokey Pokey”

Op woensdag 13 augustus 1941 om kwart over twee ’s nachts, explodeerden drie bommen op een stuk land achter de openbare lagere school verderop aan de Dubbelstraat. De schade viel mee. Gevolg was twee gaten van plm. 1.50 diep en 5 meter breed en een gat van plm. 2.50 meter diep en 7 meter breed. In de directe omgeving van de bomgaten sprongen enkele ramen. Het is niet te achterhalen welk vliegtuig en met welke reden de bommen hier zijn gedropt. Persoonlijke ongelukken waren er gelukkig niet.

De huidige bakkerij Meinsma tegenover het Raadhuis, was vroeger de pastorie van de Nederlands Hervormde Kerk. In de oorlogstijd was Christiaan Johannes Schweitzer er predikant van 1937-1948. Zijn zoon Joop Schweitzer was secretarieambtenaar. Hij weigerde mee te werken aan enkele opdrachten als ambtenaar, zoals de Winterhulpcollecte. Hij dook onder bij zijn ouders. Nadat Balk op 2 augustus 1944 door plm. 130 Duitsers geheel was omsingeld, vluchtte hij naar Elahuizen, naar een collega van zijn ouders. Toen op 4 augustus 1944 daar een patrouilleauto van de Duitsers met Landwachters naderde, vluchtte hij maar hij werd daarbij dodelijk geraakt door een schot van een landwachter. In Elahuizen is een straat naar hem genoemd.

In de Nederlands Hervormde Kerk van Balk naast de bakkerij werd op woensdag 9 mei 1945 een speciale dankdienst gehouden door de ‘opgedoken’ Joden voor alle Gaasterlanders. Alle Balkster predikanten verleenden hun medewerking aan deze op Joodse leest geschoeide dienst.
Aan het slot werd in het Hebreeuws een bede gehouden voor het welzijn van H.M. Koningin Wilhelmina, haar huis en de Nederlandse Regering. De dienst werd besloten met het zingen van 2 coupletten uit het “Wilhelmus”.

We varen weer een stukje. Het huis op de foto aan uw rechterhand was de woning van Siemen de Jong. Hij was beroepsmilitair. In de oorlog was hij commandant van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten in de zuidwesthoek van Friesland. Op de Bevrijdingsdag van Gaasterland op 17 april 1945 bracht de bevolking van Balk hem en zijn vrouw een aubade voor hun huis door het zingen van het Wilhelmus. In Balk is een straat naar hem vernoemd.

Op de bovenste foto de aubade.
Onder; de NBS-groep Zuidwesthoek van Siemen de Jong. Hij zit zelf vooraan in het midden. Achteraan tweede van links staat Benjamin Steegenga.

In de Tweede Wereldoorlog was de ETOS nog een woning die bewoond werd door het gezin van de directeur van het Gewestelijk Arbeidsbureau, afdeling Gaasterland. Deze zette zich enorm in voor de verplichte tewerkstelling in Duitsland. Na de oorlog is hij om die reden uit zijn functie gezet.

Aan de linkerkant ertegenover ziet u de Doopsgezinde kerk . Op zondag 13 mei 1945 werd om 11 uur in deze kerk een speciale godsdienstoefening gehouden, die geheel op Anglicaans Episcopale leest was geschoeid. De dienst was in de eerste plaats bedoeld voor de Engelse soldaten die Gaasterland hadden bevrijd. De Engelse soldaten bezochten de dienst in groepsverband. De dienst had een zeer geslaagd verloop en werd besloten met het zingen van het Engelse volkslied.

Dan onder de Ossebrêge door……

Al vrij snel na de Duitse inval kwam de Rooms-Katholieke Kerk in Balk (op de linkeroever) in verzet. Er werd bekendgemaakt dat het lidmaatschap van de Nationaal Socialistische Beweging (N.S.B.) niet was toegestaan. Dat zou in de praktijk betekenen dat NSB’ers uitgesloten werden van de Sacramentsviering. In Balk werd vanaf augustus 1941 op zondagen en “door de week” met de collecteschaal rondgegaan tijdens alle Heilige Missen. De opbrengst was voor de zogenaamde ‘Bijzondere Noden van het Episcopaat’. Dit was een actie van verzetsstrijder Jan de Vries uit Ruigahuizen, die daarvoor toestemming had gekregen van de pastoor. In de sacristie werd een half uur voor aanvang van de dienst geld in enveloppen gedaan voor jonge mannen die niet naar Duitsland wilden om daar te gaan werken.

We varen weer even verder. Bij de volgende brug ziet u rechts hotel Teernstra. Vanuit de straat links van het hotel werden V2-raketten aangevoerd. Ze moesten met een korte draai rechtsaf. Dat lukte niet altijd en er sneuvelde vooraan een raam aan de zijkant van het hotel. Het raam werd provisorisch dichtgemaakt. (zie het dichtgemaakte raam boven de wielen van de fietser.)

De V2-raketten werden naar Kippenburg vervoerd (daar komen we straks) en daar klaargemaakt om te worden afgeschoten in het Rijsterbos. Rechtsonder op de foto een fiets met “kussiebanden”. De naam is waarschijnlijk een verhaspeling van het woord “Cushionbanden” harde rubberen banden zonder lucht.

De 82-jarige Gerrit de Vos uit Balk verdronk op 12 november 1942 in de Luts als gevolg van verduisteringsmaatregelen. Het was daardoor zo donker dat hij bij het verlaten van een woning aan de linkerkant rechtstreeks in de Luts was gelopen. Ook in Sloten en in Bakhuizen verdronken inwoners vanwege de voorgeschreven verduisteringsvoorschriften.

Even verderop stond op de plaats naast dit huis aan de rechterkant van de Luts een zuivelfabriek. De laatste maanden van de oorlog was daarin een gaarkeuken gevestigd die de inwoners van Balk van voedsel kon voorzien. De fabriek had een Duitsgezinde directeur. Daardoor werden er weinig verzetsdaden georganiseerd. Bij de landelijke Meistaking van 1943 dreigde deze directeur de Duitsers te laten komen indien het personeel verder zou staken. De staking werd afgebroken. Het personeel had de morgen van 1 mei 1943 zes melkrijders onverrichterzake weer naar huis gestuurd. De staking was een protest tegen het gevangennemen van voormalige Nederlandse officieren.

We verlaten Balk door onder de autoweg door te varen. Na de voetbalvelden links zien we aan de linkerkant landerijen. De Watergeuzen staken daar in 1944 de hooi- en roggebulten in brand. De betrouwbare politiecommandant was een dag eerder al op de hoogte gebracht. De brand werd aangestoken met fosfor dat uit neergestorte geallieerde vliegtuigen werd gehaald. De fosforvaten dienden als brandbommen.
De vaten met fosfor werden wel eens uit de vliegtuigen gegooid als zij snelheid moesten maken, omdat ze werden achtervolgd door Duitse vliegtuigen. De commandant – Wietze Hoving – sprak de Duitsers toe: “Das sind ja Terroristen. Schade, die schöne Gaben Gottes”. Duitse “sleepkevers” verzamelden ieder jaar de rogge en het hooi en vervoerden alles naar Duitsland. De plaatselijke bevolking kon de opbrengst van het land ook goed gebruiken, maar daarmee werd geen rekening gehouden.

We varen nu ongeveer 3 km door en zien na een poosje aan de linkerkant het landhuis Kippenburg. Vanuit Balk werden de V2-raketten over de brug bij Kippenburg gereden. De enorme raketten beschadigden soms de brug. Enkele beschadigingen zijn nog zichtbaar. Bij Kippenburg werden de V2-raketten klaar gemaakt en daarna vervoerd naar het Rijsterbos in Rijs.
Achter Kippenburg hadden de Duitsers een ziekenzaal ingericht.

Na Kippenburg varen we door en komen na een poosje weer onder een brug door. We zien dan rechts een perceel weiland naast de manege. Daar werd in de
nacht van maandag 18 op dinsdag 19 november 1940 de geheimagent Cornelis Henderik (‘Kees’) van Brink geparachuteerd. Bij de landing raakte hij met zijn parachute de zijkant van een koe. Volgens de boer gaf de koe van schrik drie dagen lang geen melk. Van Brink vond onderdak in Oudemirdum. Hij ging vanuit de bossen rond Oudemirdum
radioberichten uitzenden met zijn geheime zender. Na enkele uitzendingen werkte het apparaat niet meer. Van Brink ging in april 1941 naar zijn ouders in Wassenaar.
Eind november 1941 vertrok hij weer naar Delfzijl om van daaruit – via allerlei omzwervingen- weer in Engeland aan te komen.

Tegenover de manege ligt het Roekebos. In de omgeving van Oudemirdum werden in de nacht van 24 mei 1944 om 00.30 uur zestien bommen gedropt door een formatie vliegtuigen. Er ontploften tien bommen. Eén van de kraters is nog zichtbaar in het Roekebos. In Nijemirdum sneuvelden veel ramen door twee enorme ontploffingen. Gelukkig raakte niemand gewond. Wel was er nogal wat schade aan omgeploegde weilanden, aan rogge, ingezaaid bouwland, bosaanplant, dakpannen en telefoondraden.

Doorvarend komen we op het open water van de Schouw. Het gebied is nu bekend onder de naam Wyldemerk. Rechts daarvan was vanaf 1942 tot eind 1944 het kamp van de Nederlandse Arbeidsdienst. De Arbeidsdienst was voor werkloze Nederlanders, aanvankelijk op vrijwillige basis. Op 1 april 1942 werd dienstneming verplicht gesteld voor toekomstig overheidspersoneel, voor aankomende studenten en aanstaande onderwijzers aan scholen voor bijzonder onderwijs. Ook wie al ambtenaar, onderwijzer of student was en tussen 18 en 22 jaar oud, moest een jaar in de Arbeidsdienst.
In het Wyldemerkkamp verbleven gemiddeld 150 werkloze mannen. In eerste instantie werd men aan het werk gezet, maar later veranderde dat in een Duitse opvoeding. Aanhangers van de NSB – die op het kamp als leiding werden aangesteld- waren hiervoor verantwoordelijk. In de werkkampen moest de eed op Hitler worden afgelegd en marcheerde men met een schop over de schouder. Er werden werkzaamheden uitgevoerd in het Rijsterbos en zij boden hulp in Drenthe bij het rooien van aardappelen en bij oogstwerkzaamheden. In het tweede halfjaar van 1944 werd het kamp gesloten mede doordat er bijna geen vervoersmogelijkheden meer waren.

Het Wyldemerkkamp kreeg daarna andere bestemmingen. In februari 1945 werden er gevluchte grote Limburgse gezinnen en ‘a-sociale’ Limburgers geplaatst. Direct na de oorlog werden er gezinnen van gevangengenomen NSB’ers ondergebracht. Van 1953 tot
1969 werd het een woonoord voor uit Indonesië gevluchte Molukkers. De meesten waren moslim. In het kamp werd zelfs een moskee gebouwd, de tweede van Nederland. Na 1969 is alles afgebroken en nu staat er alleen nog een monument. Op het meertje Je kunt er nu varen, zwemmen en genieten van een libellenreservaat.

Links voor de Schouw was in het bos vanaf 1935 het Nederlandse kamp voor jeugdige werklozen Elfbergen. De bekende Friese dichter Douwe Annes Tamminga was er directeur. Op 10 mei 1940 moest iedereen het kamp verlaten, want op die dag kwamen er ongeveer 150 opgepakte mannen in het kamp. Vanuit heel Friesland bracht de politie ze in autobussen naar het kamp. Het ging om communisten en ‘staatsgevaarlijke’ mannen. ’s Avonds werden ze doorgestuurd naar Schoorl. Het Kamp heeft in de oorlog verder geen rol gespeeld.

We varen rechtdoor het meertje over, oorspronkelijk een zandafgraving. Daarna varen we onder het bruggetje door en slaan rechtsaf. Links zien we een open ruimte. Hier hield de NBS (Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten) schietoefeningen. Onder andere was de Bakhuister verzetsgroep hier regelmatig te vinden.

We slaan nu de eerste vaart links in, de Witakkersvaart. Deze vaart loopt dood in Rijs. Voor het laatste stukje van deze tocht moet u uw boot uit. Als u op de Marderleane rechtsaf slaat, dan ziet u rechts de voormalige villa Mooi Gaasterland. In dit gebouw was van 1941-1945 de Boerenschool gevestigd. Het was een opleidingsinstituut van de Nederlandsche Landstand. Deze op Duitse leest gestoelde boerenorganisatie verheerlijkte het Duitse landleven. Ook de rassencultuur stond hoog in het vaandel. Hat Arische ras (blond, groot en sterk) moest zuiver blijven. Daarom stond menige les in het teken van de erfelijkheidsleer. In het bos tegenover de school werden in september en oktober 1944, V2-raketten afgeschoten richting Engeland en Antwerpen. 130 Duitse militairen werden in die maanden ingekwartierd in de school. Ook in hotel Rijsterbosch tegenover de school werden militairen ondergebracht. De overige 200 Duitse militairen werden bij particulieren ondergebracht. De officieren verbleven in Hotel Jans.
De villa werd vanaf 26 januari 1945 gebruikt voor de eerste opvang van 825 Limburgse evacués die in Gaasterland en directe omgeving waren aangekomen. Direct na de bevrijding namen de Watergeuzen als Kustverdediging de villa enkele weken in gebruik. Zij arresteerden vijf Duitsers en vier Nederlanders die vanuit Amsterdam het IJsselmeer naar Oudemirdum waren overgestoken. In 1948 werd het gebouw als vakantiekolonie in gebruik genomen. Kinderen uit heel Nederland die weer wat op krachten moesten komen, werden hier ondergebracht om aan te sterken.

Rechtsaf op de driesprong bij de villa is de Leise Leane. Op 23 september 1943 verschenen daar 3 ambtenaren en 2 politieambtenaren. Zij moesten naar Bakhuizen om daar bonkaarten en inlegvellen voor identiteitsbewijzen af te leveren. Ze werden overvallen door 4 mannen van een gewapende verzetsgroep. Er werden 1481 bonkaarten en 100 inlegvellen buitgemaakt. Tijdens het hele gebeuren werd er geen schot gelost. Beide Gaasterlandse politiemannen kregen van de Duitsers een straf van zeven maanden gevangenis in Vught. Zij kwamen vrij door het betalen van ‘smeergeld’.

Tegenover de villa is het Rijsterbos. Bij de ingang staat aan weerszijden van het toegangshek een grote boom waaraan in deze 2 bomen op ongeveer 4 meter hoogte een klos te zien is. Dergelijke klossen zijn rondom het bos aangebracht om een net op te hangen zodat niemand kon zien wat er gebeurde. Direct na het toegangshek werden eind 1944 links en rechts het materiaal en de voertuigen opgesteld die nodig waren om de V2-raketten te lanceren. Vanuit de lucht waren ze onzichtbaar voor geallieerde vliegtuigen. Na ongeveer 300 meter is er een kruising en even verderop staat rechts het Vredestempeltje. De plaquette in het tempeltje herinnert aan de lanceringen van de raketten in de periode van 25 september 1944 tot 20 oktober 1944.
Er zijn 77 raketten gelanceerd, waarvan er 39 naar Engeland werden afgeschoten en 38 naar Antwerpen. De V2 had een snelheid van 5500 kilometer per uur en was in 6 minuten in Engeland. Nadat geallieerde vliegtuigen de raketbasis hadden ontdekt, vertrokken de Duitsers razendsnel. Een dag later werd het bos beschoten door 9 vliegtuigen.

Tekst: Stichting Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân. Email: stichtinghwg@gmail.com
Websites: www.geschiedenisgaasterland.nl en www.gaasterlandinwo2.nl